Les 7: De rokade

Wie naast deze lessen op dit blog of in Brabants Centrum de Chess Tutor van Stappenmethode.nl gebruikt, zal merken dat ik de volgorde hier een beetje heb verander. Ik sla twee lessen ‘mat in één’ over, omdat ik u liever eerst alle spelregels uitleg. We zijn er bijna. De belangrijkste regel die u nog niet kent, is die van de rokade: les 9 in de Chess Tutor.


Een tijd lang heeft in een voorloper van het moderne schaakspel een regel bestaan waarbij de koning één keer in de hele partij een sprong mocht maken naar een willekeurig veld. Alsof de reusachtige vogel Rok uit de sprookjes van Duizend en één Nacht hem oppakt om hem in veiligheid te brengen. De regel heeft het niet overleefd, maar het verhaal zegt misschien wel iets over de etymologie van het woord rokade. Het Engelse ‘rook’, heeft er misschien ook iets mee te maken. Het is een raar woord dat alleen door schakers wordt gebruikt om een toren aan te duiden en dat in Harry Potter and the Deathly Hallows tot een misverstand leidt tussen Ron en Hermione als ze in de verte het huis van Luna Lovegood ontwaren: “‘It looks like a giant rook!’ ‘It’s nothing like a bird,’ said Hermione, frowning at the tower. ‘I was talking about a chess rook’, said Ron. ‘A castle to you.’” Opmerkelijk genoeg heet rokeren in het Engels ‘castling’. En een 'rook' is geen 'vogel rok, maar gewoon een roek.

Bij de rokade worden twee stukken tegelijkertijd verzet: een koning en een toren. De koning beweegt twee velden in de richting van de toren waarna de toren over de koning heen springt en naast hem gaat staan. Het mag alleen onder precies voorgeschreven omstandigheden:

• de koning mag niet schaak staan,
• koning noch toren mogen eerder hebben gezet,
• er mogen geen stukken tussen koning en toren staan,
• koning noch toren mogen op een aangevallen veld terechtkomen.

Rokeren met de koningstoren heet ‘korte rokade’ wat genoteerd wordt als ‘0-0. Op de damevleugel kun je ‘lang rokeren’ met de dametoren: ‘0-0-0’. De rokade is een heel handige zet om de koning in veiligheid te brengen en snel de toren te ontwikkelen.

Eén van de mooiste schaakgrappen komt van Tim Krabbé. Naar aanleiding van een idee van Max Pam construeerde hij de bovenstaande stelling. Hij vraagt hier om een mat in drie zetten. Ik splits het probleem even op. Wit begint met 1. e6-e7 Nu volgt op 1. … d4 2. e8D+ en 3. De2 mat. Vraag 1: Hoe is het mat na 1. … g4xf3 2. e7-e8D+ Ke3-d3? Vraag 2: Wat volgt op 1. … Ke3xf3 2. e7-e8T (let op de promotie tot toren!) d3-d4? Dan zal ik zelf vraag 3 beantwoorden: op 1. … Ke3xf3 2. e7-e8T! Kf3-g2 volgt 3. 0-0-0-0 mat. Die laatste zet met de vier nullen is de ellenlange rokade. Hij wordt geheel volgens de regels uitgevoerd met een toren die nog nooit gespeeld heeft, namelijk de toren op e8 die pas bij de pionpromotie is ontstaan en de koning.

De ellenlange rokade van Krabbé en Pam is niet reglementair. Na de publicatie van dit absurde idee in 1972 heeft de wereldschaakbond de formulering van de spelregels aangescherpt. U leert er in elk geval van dat schakers elkaar altijd voor de gek willen houden. Hoe dat er in Boxtel aan toegaat, leest u op dubbelschaak.nl.